Biên giới lãnh thổ

Cứ độ tháng 6 âm lịch hàng năm, người Hà Nhì đen ở “nơi con sông Hồng chảy vào đất Việt” lại rộn ràng tổ chức lễ hội cầu mùa – tiếng Hà Nhì gọi là “Khô già già” – một trong những bản sắc văn hóa đặc sắc, đã được bảo tồn, phát huy và tôn vinh là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Thầy làm lễ trong lễ hội “Khô già già”

Không biết lễ hội cầu mùa xuất hiện từ bao giờ, có từ đời nào, người Hà Nhì đen ở huyện vùng cao Bát Xát, tỉnh Lào Cai chỉ biết rằng từ khi cha mẹ sinh ra đã thấy hàng năm đều tổ chức lễ hội này, một nghi lễ không thể thiếu trong đời sống văn hóa của tộc người Hà Nhì. Ông Ly Seo Chơ, nghệ nhân dân gian dân tộc Hà Nhì ở thôn Lao Chải 1, xã Ý Tý cho biết: Từ khi tôi sinh ra, lúc 5 - 6 tuổi tôi đã thấy năm nào trong thôn cũng tổ chức lễ hội này. Nghe bố tôi kể, từ đời kỵ, cụ, ông nội của ông năm nào cũng vậy, cứ đến ngày Thìn đầu tiên của tháng 6 âm lịch (có những năm vào ngày 6/6, nhưng cũng có những năm lệch ngày, lễ hội bắt đầu từ 12/6), người Hà Nhì ở các thôn Lao Chải 1, 2, 3, 4 và các thôn Hà Nhì khác như Choản Thèn, Sín Chải 1, 2, Tả Gì Thàng, Mò Phú Chải… đều sắm 1 con trâu dâng tế thần linh, cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu…

“Khô già già” là lễ hội cầu mùa đặc trưng nhất của cộng đồng người Hà Nhì đen ở Bát Xát, được duy trì tổ chức thường niên. Bất kể nghèo khổ hay khá giả, cứ đến ngày lễ hội, toàn thể dân bản cùng đóng góp tiền, mua sắm lễ vật và bỏ công sức để tổ chức lễ hội. Nghệ nhân dân gian Ly Seo Chơ cho biết thêm: Từ xưa đến giờ, dù năm đó có mất mùa hay do chiến tranh, đến ngày lễ toàn thể dân làng tập trung về trung tâm hành lễ ở cuối thôn để cùng nhau vui chơi lễ hội, cầu cho mùa màng tươi tốt, dân bản bình an.

Tại xã Ý Tý, huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai có 9 thôn người Hà Nhì sinh sống thì cả 9 thôn đều duy trì tổ chức lễ hội cầu mùa. Lễ hội cầu mùa được cộng đồng thôn tổ chức, cầu mong sự sinh sôi phát triển, cầu thần rừng, thổ địa, thần nước phù hộ cho bản làng bình yên, con người mạnh khỏe... Lễ hội được tổ chức tại khu đất bằng, có cây cối xanh tốt nằm ở cuối làng thuộc về phía Tây - mặt trời lặn. Người Hà Nhì thường chọn khu đất tổ chức lễ hội gần khe nước hoặc mương nước, bên cạnh có 2 cây gỗ xanh tốt, bãi đất bằng để dựng cột đu và đu dây cho mọi người vui chơi.

 Người Hà Nhì đen quan niệm, mỗi khu rừng đều có những vị thần có ích cho dân bản cư trú, nếu ai có ý xâm phạm hay phỉ báng sẽ bị thần trừng phạt, gây bất an cho cả làng bản, con người và vật nuôi dễ bị dịch bệnh, mất mùa. Thế nên, mỗi năm, chỉ vào ngày lễ cúng rừng ngày Thìn tháng Giêng, người Hà Nhì mới được chặt cây làm vai cày, bừa hoặc đến khi mở hội “Khô già già” vào ngày Thìn tháng 6 âm lịch họ mới được vào khu rừng thiêng để chặt cây, dựng đu cây, đu dây.

Trong lễ cầu mùa có nghi thức dựng lán - nơi đón thần linh về ngự trị và chứng kiến lễ hội; nghi lễ mổ trâu - chia thịt trâu cho các gia đình thành viên; nghi lễ cúng tổ tiên tại gia đình; nghi lễ dâng lễ vật cúng thần nông nghiệp và các thần linh bảo vệ làng; nghi lễ lấy lá đu quay nghi thức cho các thần đu quay và đu dây, sau mới đến người trong thôn vui chơi.

Lễ hội cầu mùa của người Hà Nhì đen kéo dài 5 ngày, bắt đầu từ ngày Thìn - Tỵ - Ngọ - Mùi - kết thúc ở ngày Thân. Nét độc đáo của lễ hội là một ngày lễ, kế đến là một ngày hội, rồi lại tiếp tục lễ, hội... Trong những ngày diễn ra lễ hội, đồng bào Hà Nhì được vui chơi, thăm hỏi chúc nhau những điều tốt lành. Kết thúc lễ hội toàn thể mọi người lại tiếp tục công việc đồng áng, chăm sóc cây trồng, vật nuôi... “Khô già già” diễn ra sôi động bằng những truyền thuyết, nghi thức, nghi lễ, đồng thời là cầu nối giữa quá khứ với hiện tại, với người còn sống và người đã khuất làm cho thế hệ trẻ người Hà Nhì đen hiểu được công lao to lớn của tổ tiên, thêm tự hào về truyền thống dân tộc.

Với định hướng biến di sản thành tài sản, lễ hội cầu mùa – “Khô già già” của người Hà Nhì đen được phát huy bảo tồn, trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, hấp dẫn, được du khách tới tham quan, trải nghiệm, góp phần tăng thêm thu nhập cho người dân ở vùng cao Ý Tý, huyện Bát Xát./.